Tradycja Komisji Edukacji Narodowej oraz dążeń do upowszechnienia edukacji była i jest żywa w Związku przez wszystkie lata jego istnienia. To z tego ducha i z tych wartości wynikają działania ZNP podejmowane na rzecz obrony prestiżu i znaczenia zawodu nauczyciela, zgodnie z ideą, że edukacja jest najważniejsza.
Obchodzimy 250. rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej, która została powołana do życia 14 października 1773 r. na wniosek króla polskiego Stanisława II Augusta Poniatowskiego (1732-1798). Miało to miejsce podczas obrad Sejmu tzw. rozbiorowego zwołanego 19 kwietnia 1773 r. (zakończył obrady 11 kwietnia 1775 r.). Sejmu, który zatwierdzał pierwszy rozbiór Polski z 1772 r., dokonany przez Rosję, Prusy i Austrię. Komisja została powołana do reformy szkolnictwa podstawowego i średniego, kierowanego przez jezuitów. Chodziło o reformę dotychczasowego sposobu i programu nauczania w kolegiach jezuickich likwidowanych na mocy breve (urzędowe pismo papieskie mniejszej wagi) kasacyjnego zakonu jezuitów papieża Klemensa XIV.
Zatem okoliczności powstania niniejszego pierwszego w Europie Ministerstwa Edukacji były nader dramatyczne i wiązały się z przełomową dla historii Rzeczpospolitej Obojga Narodów chwilą jej pierwszego rozbioru i upadku konfederacji barskiej (1768-1772), buntu szlachty przeciw królowi i rosyjskim wpływom. Warto zaznaczyć, że powstanie komisji poprzedziły działania i starania reformatorskie w zakresie edukacji Stanisława Konarskiego (1700-1773), pijara, który w 1740 r. założył Collegium Nobilum na wzór zachodnich akademii szlacheckich. Warto zaznaczyć, że w 2023 r. przypada też 250. rocznica śmierci Konarskiego, który zmarł 3 sierpnia 1773 r. w Warszawie.
W pewnym stopniu twórcy komisji wzorowali się na reformach Konarskiego, które wprowadzono do nowo tworzonych szkół. W rzeczywistości proces powstawania Komisji Edukacji Narodowej miał miejsce między 7 a 15 października 1773 r. na drugiej sesji Sejmu. Aktem prawnym powołującym do istnienia komisję była konstytucja sejmowa (ustawa) nosząca tytuł: Ustanowienie Komisji nad Edukacją Młodzi Narodowej Szlacheckiej dozór mającej.
(…)
Dziedzictwo Komisji Edukacji Narodowej mimo ostatecznego upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 r. przetrwało okres rozbiorów i zaborów do 1918 r., gdy Polska odzyskała niepodległość.
Okres przełomu XIX i XX w. był okresem kształtowania się na ziemiach polskich organizacji nauczycielskich. Nastąpił wówczas powrót do tradycji komisji, której pamięć wraz z reformami Konarskiego pielęgnowały nowo powstałe organizacje z Krajowym Związkiem Nauczycielstwa Ludowego w Galicji (KZNL) utworzonym w Krakowie w grudniu 1905 r. pod wodzą Stanisława Nowaka (1859-1936) na czele. To z nich wywodzi się Związek Nauczycielstwa Polskiego, który powstał 118 lat temu, lecz obecną nazwę przyjął w 1930 r. Już w ankiecie założycielskiej KZNL z 28 grudnia 1905 r. spisanej w Krakowie odnajdujemy odwołanie do idei Komisji Edukacji Narodowej (więcej – w ramce).
Tradycja KEN oraz dążeń do upowszechnienia edukacji była i jest żywa w Związku przez wszystkie lata jego istnienia. To z tego ducha i z tych wartości wynikają działania ZNP podejmowane na rzecz obrony prestiżu i znaczenia zawodu nauczyciela, zgodnie z ideą, że edukacja jest najważniejsza.
dr Piotr Wierzbicki
ZNP Kraków-Śródmieście
