Nie mając kajdan, jako wolni obywatel, oddamy wszystkie siły dla odbudowania zniszczonej naszej Ojczyzny. Niech żyje Polska, niech żyje Józef Piłsudski, niech żyje Sejm! – wołał z mównicy zjazdowej prezes Stanisław Nowak.
Wydarzyło się to 15 kwietnia 1919 r. Moment był historyczny. Chwilę wcześniej – zanim prezes Nowak wygłosił cytowane wyżej słowa – delegaci zebrali w sali przy ul. Marszałkowskiej 129 w Warszawie jednogłośnie przyjęli wniosek w sprawie połączenia Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Powszechnych (ZNPSP) w Królestwie Polskim i Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Galicji (ZPNL) w jednolitą organizację związkową.
Właśnie zaczynał się nowy rozdział w trwającej od 1905 r. historii Związku Nauczycielstwa Polskiego (nazwa ZNP obowiązuje od 1930 r. do dziś).
Już w listopadzie 1918 r.
Wraz z powstaniem II Rzeczpospolitej i połączeniem ziem dawnych zaborów w niepodległe państwo polskie łączyły się w jedną organizację również nauczycielskie struktury związkowe z Królestwa Polskiego i Galicji. W tym roku obchodzimy więc 105. rocznicę zjednoczenia nauczycielskich związków z byłych zaborów w jednolity Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP).
Proces ten rozpoczął się już w 1918 r., kiedy to podczas dwóch posiedzeń w listopadzie przedstawiciele kierownictw Zrzeszenia Nauczycieli Polskich Szkół Początkowych i Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Galicji zdecydowali o połączeniu organizacji. To wtedy także podjęto decyzję w sprawie nazwy zjednoczonego Związku.
O listopadowych ustaleniach Głos Nauczycielski informował na pierwszej stronie: „Dn. 11 listopada 1918 r. zaszedł fakt niewątpliwej wagi w życiu nauczycielstwa polskiego dawnych zaborów, sięgających znaczeniem swem głęboko w stosunki społeczeństwa naszego. Na zebraniu członków Zarządu Głównego Zrzeszenia Nauczycielstwa P. Szk. P. i delegatów Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego z Galicji w osobach kol. prezesa St. Nowaka, J. Smulikowskiego, H. Rowida i J. Szado, odbytem w Warszawie, uchwalono połączyć te dwie organizacje w jedną wspólną, obejmującą nauczycielstwo wszystkich ziem polskich – pod nazwą Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych z główną siedzibą w Warszawie” (GN nr 5 ze stycznia 1919 r. – uwaga, wszystkie cytaty zamieszczamy w oryginalnym brzmieniu).
Obrady zjazdu zjednoczeniowego połączono z Sejmem Nauczycielskim – odbywającym się niemalże równolegle Ogólnopolskim Zjazdem Oświatowym, który przeszedł do historii jako Sejm Nauczycielski.
Zgromadzenie w Collegium Novum
Jeszcze w grudniu 1918 roku powołano wspólny zarząd zjednoczonego Związku, co zaproponował Julian Smulikowski (wiceprezes ZPNSP i ZNP – przyp. red.), który podjął także prace nad nowym statutem. Zasadniczy zjazd zjednoczeniowy poprzedziło XI Zgromadzenie Delegatów ZPNL 12 kwietnia 1919 r. w Krakowie. Odbyło się ono w Collegium Novum w sali nr 52 na drugim piętrze, która wyróżnia się wielkością. Była to sala im. Mikołaja Kopernika zwana Lectorium Nicolai Copernici. Wysłuchano na nim sprawozdania komisji rewizyjnej, a następnie doszło do rozwiązania Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego.
Jak pisze Bogusław Majewski w swych materiałach źródłowych do dziejów ruchu nauczycielskiego: „Członków Związku włączono do powstałego po połączeniu Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Warszawie”. Jednocześnie wszyscy zebrani otrzymali informację o przygotowywanym na 14 kwietnia zjeździe delegatów – nauczycieli ze wszystkich ziem polskich w Warszawie. W Krakowie wydano okólnik do wszystkich ognisk ZPNL.
Sejm Nauczycielski
Ostatecznie obrady związane ze zjednoczeniem miały miejsce 15-16 kwietnia 1919 r. Dzień wcześniej rozpoczął się wspomniany Sejm Nauczycielski, który zgromadził 802 delegatów, reprezentujących prawie wszystkie organizacje nauczycielskie i oświatowe z całej ówczesnej Polski. Obecni byli także przedstawiciele państwa oraz wyższych uczelni i instytucji naukowych. Reprezentowano na tym zjeździe ponad 34 tys. ówczesnych nauczycieli. Sekretarzem generalnym zjazdu był Władysław Kopczewski, który wydał sprawozdanie z tego wydarzenia, a obradom przewodniczył poeta Jan Kasprowicz.
Jednym ze współprzewodniczących był Stanisław Nowak (twórca i przywódca ZPNL, a następnie prezes ZPNSP i ZNP – przyp. red.). Natomiast Julian Smulikowski zajmował się na zjeździe zagadnieniem pragmatyki nauczycielskiej w odrodzonej Polsce, czyli postulatami dotyczącymi stworzenia ustawy – poprzedniczki dzisiejszej Karty Nauczyciela.
Sejm Nauczycielski stworzył program dążeń społeczności nauczycielskiej w zakresie ustroju szkolnictwa, pozycji nauczycielstwa w społeczeństwie i państwie oraz w zakresie pracy obywatelskiej i oświaty pozaszkolnej. Postulaty te zostały przedstawione przez Głos Nauczycielski (GN nr 9 z maja 1919 r.) wraz z relacją z Sejmu Nauczycielskiego oraz ze zjazdu założycielskiego ZPNSP. Perełka z Archiwum ZNP
Jak już wyżej wspomniałem zasadnicze obrady prowadzące do powołania jednolitego Związku miały odbyły się 15 i 16 kwietnia 1919 r. i toczyły się w cieniu Sejmu Nauczycielskiego, który działał równolegle. O tych zagadnieniach oraz tematyce zjazdów – związkowego i oświatowego – szerzej już pisano na łamach Głosu w 100. rocznicę tych wydarzeń w 2019 r. Natomiast ja postanowiłem skupić się na zachowanym protokole obrad, jako unikatowym dokumencie, pamiątce wydarzeń sprzed 105 lat.
Mało kto wie, że w Archiwum Głównym ZG ZNP w Warszawie zachował się protokół z tych wydarzeń. Jest to teczka z numerem lub sygnaturą 150 i nosi tytuł „Zjazd Zjednoczeniowy Delegatów Zrzeszenia Naucz.[ycieli] Polskich Szkół Początkowych i Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Galicji I Krajowy Zjazd Delegatów ZPNSP w Warszawie (15-16 IV 1919 r.). Protokół obrad (odpis)”.
W teczce tej znajduje się siedem stron nieco wyblakłego maszynopisu, po którym widać upływ czasu. Na pierwszej stronie w lewym górnym rogu jest pieczątka Archiwum Zarządu Głównego ZNP. Papier jest pożółkły, postrzępiony. Sam zapis jest też odpisem z oryginału zapewne spisanego odręcznie. W związku z tym z maszynopisu wykonana została również kserokopia, która jest też w tej teczce.
Na rzecz wolnej i niepodległej Polski
Zjazd odbył się przy ul. Marszałkowskiej 129. Obrady 15 kwietnia 1919 r. zagaił i otworzył Karol Klimek (dotychczasowy prezes Zrzeszenia NPSP, a oprócz tego także członek komitetu redakcyjnego Głosu Nauczycielskiego – przyp. red.). Jak czytamy w protokole: „zagajając Zjazd, daje wyraz uczuciom radości z powodu przyjazdu delegatów związków nauczycielskich z innych dzielnic i wskazuje na zadania dzisiejszego Zjazdu wszechdzielnicowego, mającego stworzyć jeden związek nauczycielstwa szkół powszechnych w całej Rz[ecz]p[ospoli]tej dla skoordynowania sił do wspólnej pracy przy odbudowie państwowości polskiej”. Jak więc widać już na wstępie głównym impulsem i celem Związku była praca na rzecz wolnej i niepodległej Polski oraz utrzymania jej niezależności. Do tzw. Komisji założycielskiej (w protokole zwanej Komisją Matką) wybrano – jak czytamy – „kol. M. Dietrichówną z Chrzanowa, kol. Broszkiewicza z Nowego Sącza, kol. Cz. Grabarka z Warszawy, kol. W. Przespieszcia z Piotrkowa”. W składzie komisji był również Julian Smulikowski jako jeden z inicjatorów zjazdu i twórca statutu.
Hasłom naszym zawsze wierni!
Zgłoszono kilka wniosków, jednym z podstawowych było rozwiązanie ZNPSP. I tak według protokołu: „Przystąpiono do rozwiązania Zrzeszenia…. Przewodniczący zrzeszenia kol. Klimek staje na stanowisku, ze sprawa rozwiązania Zrzeszenia została już gruntownie rozmówiona i imieniem zarządu głównego stawia wniosek rozwiązania Zrzeszenia i przelania majątku do kasy nowo tworzącego się związku łącznie z delegatami związku z Galicji”.
Potem nastąpiła najbardziej uroczysta chwila i tak to opisano w protokole: „Następuje najuroczystszy akt chwili. Kol. Szado z Krakowa przedstawia zarys statutu organizującego się Związku Polskiego Naucz.[ycielstwa] Szkół Powszechnych w Rzeczypospolitej z siedzibą w Warszawie”. I dalej: „Na wniosek przedmówcy i po przemówieniach (…) prezes Nowak wezwał do głosowania nad postawionym wnioskiem. Nie milknąca długa burza oklasków i porwanie się wszystkich uczestników z siedzeń odpowiedziało wielkiemu organizatorowi nauczycielstwa jednobrzmiącym chórem zgody za połączeniem się dwu dzielnic. Poczem z ust setek zebranych delegatów zabrzmiała >>Rota<< Konopnickiej i pieśń związkowa >>Hasłom naszym zawsze wierni<<”.
W ten oto sposób, połączono organizacje związkowe obu zaborów w jeden organizm, który działał dla dobra i polskiej szkoły i odrodzonej Rzeczpospolitej. Przypieczętowaniem tego było odśpiewanie pieśni patriotycznej i hymnu związkowego, który również i obecnie, po 105 latach wciąż jest śpiewany w ZNP.
Na koniec – jak ujmuje to protokół – przewodniczący zjazdu Stanisław Nowak uroczyście ogłosił: „Stwierdzam że wniosek połączenia się Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Powszechnych w Królestwie i Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Galicji, został jednogłośnie przyjęty”.
Wszystkie siły dla odbudowania Ojczyzny
Od tego momentu miały miejsce obrady I Zjazdu nowo powstałej organizacji. Jak ujmuje to protokół: „Przewodniczący Stanisław Nowak w płomiennym przemówieniu wita powstały nowy Związek Nauczycielski”. I dalej cytowane jest wystąpienie prezesa Nowaka:
„Dokonał się fakt niezmiernej wagi w dziejach nauczycielstwa polskiego. Jestem szczęśliwy, że widzę zjednoczenie nauczycielstwa polskiego. Polska nasza, która z niewoli się obudziła, potrzebuje koniecznie światła do życia przyszłego, a rozniecić je w całej Polsce może polskie nauczycielstwo zorganizowane, zjednoczone. Aby światło było jasne, gorejące jak pochodnia, potrzeba do tego stróży tego światła, którzyby nie dopuścili do tego, aby kto chciał przyćmiewać je. Stróżami tego światła może być siła zrzeszonego nauczycielstwa polskiego. W głębi serca życząc tej odnowionej organizacji jak najowocniejszej pracy, wznoszę okrzyk: Niech żyje organizacja nauczycielstwa polskiego!!! /Burzliwe oklaski/”.
I dalej przemawiał Stanisław Nowak: „Na nas spoczywa największy obowiązek. W każdym narodzie nauczyciel ma najcięższe zadanie. Jaki nauczyciel takie społeczeństwo. My od tych obowiązków nie uchylamy się. Tutaj z całą otwartością oświadczamy: nie mając kajdan, jako wolni obywatele, oddamy wszystkie siły dla odbudowania zniszczonej naszej Ojczyzny. Niech żyje Polska, niech żyje Józef Piłsudski, niech żyje Sejm” .
Jednoczy się Polska, jednoczy się nauczycielstwo
Potem nastąpiły dalsze przemowy, m.in. przedstawiciel władz państwa polskiego p. Statkiewicz podkreślił: „jednoczy się Polska, jednoczy się nauczycielstwo, oby i nauczycielstwo danego zaboru pruskiego znalazło się tutaj. Życzę […] organizacji najowocniejszej pracy na pożytek naszej polskiej szkoły i naszej Ojczyzny”. Po tych słowach głos zabrało jeszcze wielu nauczycieli związkowców, wyrażając wdzięczność i radość. Jedno z wystąpień zawierało takie słowa: „Lat 35 służby pod moskiewskim batem nie odebrało mi sił do nowej pracy, i oglądam tę radosną. Zaniesiemy wieść o niej we wszystkie zakątki (…) zwracając się do przewodniczących Związku i Zrzeszenia ze staropolskim >>Bóg Wam zapłać<<”.
Następnie delegaci przeszli do spraw bieżących. Jednogłośnie przyjęto wnioski w sprawie ustroju szkolnego i pragmatyki nauczycielskiej. Omawiana była też sytuacja szkoły m.in. podniesiono temat utrzymania oświaty w odrodzonym państwie. Padło jakże aktualne po dziś dzień stwierdzenie: „Szkoła to twór społeczeństwa. Wspólne czynniki społeczne i rządowe tworzą szkołę”. Obrady pierwszego dnia zakończył wniosek Zygmunta Nowickiego dotyczący kwestii kwalifikacji nauczycielskich.
W drugim dniu obrad (16 kwietnia) dalej omawiano sprawy szkolne, m.in. dekret o szkołach powszechnych i kwestię pragmatyki nauczycielskiej, podjęto też kwestię budżetu Związku na 1919 r.
Następnie – jak czytamy w protokole – „przystąpiono do ostatniego punktu porządku dziennego, do wyboru władz organizacji. […] na prezesa wybrano jednogłośnie przez aklamację kol. St. Nowaka, który w serdecznych słowach podziękował zebranym”. I dalej: „Przez aklamację ustanowiono członkiem honorowym kol. Klimka i Praussa”.
To nie koniec, ponieważ: „Na wniosek kol. Szado wszyscy członkowie honorowi Związku Polskiego Nauczycielstwa Ludowego w Galicji, mianowicie kol. St. Nowak, T. Bernadzikiewicz, J. Bałaban i Fr. Edw. Brzeziński zostali przez aklamację przyjęci na członków nowego Związku. Pamięć Stefana Zaleskiego uczczono przez powstanie z miejsc”.
W skład Zarządu Głównego ZPNSP weszli m.in. Ksawery Prauss (minister oświaty w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, w pierwszych miesiącach po odzyskaniu niepodległości przez Polskę – przyp. red.), dr Henryk Rowid (jeden z luminarzy polskiej pedagogiki – przyp. red.), Aleksander Patkowski, Zygmunt Nowicki jako wiceprezes, Julian Smulikowski jako wiceprezes oraz Karol Klimek. Sekretarzem generalnym został Karol Makuch. Ostatecznie Zarząd Główny liczył 24 osoby, Komisja Rewizyjna pięć osób, a sąd honorowy – siedem osób. Oficjalnym organem prasowym Związku stał się ukazujący się od czerwca 1917 r. Głos Nauczycielski, do tej pory organ Zrzeszenia NPSP. W takich okolicznościach zakończył się zjazd zjednoczeniowy, finalizujący połączenie dawnych zaborowych struktur związkowych w nową zjednoczoną organizację o zasięgu ogólnopolskim. A także – konstytuujący władze jednolitego Związku.
Na podstawie dokumentów związkowych możemy zatem stwierdzić, że już w pierwszych miesiącach funkcjonowania w II RP Związek stał się silną i liczną organizacją z dobrze rozwiniętą strukturą, dysponującą własnym majątkiem. Najważniejszym zadaniem stał się teraz dalszy rozwój Związku, włączenie się w budowę systemu oświaty w niepodległej Polsce, a także włączenie do struktur związkowych nauczycielstwa z terenów Śląska i Wielkopolski, co ostatecznie nastąpiło w latach 1919-1922.
Piotr Wierzbicki, ZNP Kraków-Śródmieście/Muzeum AK
